Δέσμιοι της γοητείας: ο Κάφκα και η αδυνατότητα εσώτερης ειρήνης. (1η δημοσίευση στο Αντίφωνο, 09.09.2022)

 Φραντς Κάφκα «Ένας Καλλιτέχνης της Πείνας και άλλες δύο Αποδιδαχές», μετάφραση: Θοδωρής Τσομίδης, επίμετρο: Θανάσης Τριαρίδης, εκδόσεις Gutenberg, 2022

Του Νίκου Νικολέτου*

Είναι αλήθεια ότι οι μεγάλοι συγγραφείς κρύβονται στην αναγνωστι(ρι)κή θέα των ηρώων τους. Ο Κάφκα δεν αποτελεί εξαίρεση. Ωστόσο, ο ίδιος αντιμετώπισε την αναγνώρισή του ως εξ-αίρεση, ως διαφορά. Στο καφκικό σύμπαν οι αντι-ήρωες μετέχουν αλλά και διαπλάθουν οι ίδιοι το προσδοκώμενο της ταπείνωσης και της απόλυτης αυτοκαταστροφής. Ο καλλιτέχνης της πείνας είναι η προθανάτια αυτοπαρατήρηση του Κάφκα υπό το πρίσμα των γνώριμων – ήδη πλέον από το ημερολόγιό του και τις επιστολές προς τον πατέρα – μύχιων ενοχικών αισθημάτων και ενός προσώπου καταδικασμένου σε μία ανομολόγητη τιμώρηση.

Ο Καλλιτέχνης της Πείνας και η Ζοζεφίνα η Τραγουδίστρια ολοκληρώνονται στο νεκροκρέβατο του Κάφκα, αυτό με το οποίο αναμετρήθηκε εσωτερικά τόσες φορές στη σύντομη ζωή του. Στην πρώτη αποδιδαχή του βιβλίου, στην Σωφρονιστική Αποικία, η εξαμβλωματική Εξουσία εμφανίζεται με τη μορφή μίας δικαϊκής μηχανής, ενός εξαιρετικού, νεωτερικού τεχνουργήματος που ενσαρκώνει στα σύνθετα μέρη του την κατάργηση μίας υγειούς επικοινωνίας και κοινωνίας, την ύπαρξη φιλοξενίας και δεξίωσης του Άλλου, ακόμα και του πρώην εκμεταλευτή Άλλου. Στην εν λόγω Αποικία δεν υπάρχουν ονόματα, πρόσωπα, μονάχα τίτλοι, ποινές και άρνηση συγχώρεσης. Εξουσία, καταστροφή, ταπείνωση και λυτρωτική αδυνατότητα διαπλέκονται από την καφκική πένα πριν την εντολή του δημιουργού για καταστροφή των γραπτών του.

 Ο καλλιτέχνης της πείνας είναι το ανώνυμο είδωλο του Κάφκα. Ένα ον, χωρίς όνομα, ταυτότητα, αφοσιωμένο στην ταπείνωση, στην «τέχνη της πείνας» του. Η πείνα για τον καλλιτέχνη στο μεταίχμιο δύο εποχών είναι η ίδια, βαθιά δύναμη, τόσο βαθιά ίσως όσο η φρίκη, που σπρώχνει και τον ίδιο τον Κάφκα στο τέλος, στον θάνατο ενώπιον του οποίου στεκόμεθα αβοήθητοι. Η επίδειξη της αντοχής στην πείνα δεν προκαλεί κανένα ενδιαφέρον πια, στην εποχή, και τη σημερινή ακόμα, που η χαρμολύπη είναι το απαγορευμένο όριο του ανθρώπινου ψυχισμού και η λαχτάρα να καταναλώνεις μεγάλα κομμάτια ζωής προβάλει ως αξία. «Άντε να εξηγήσεις σε κάποιον την τέχνη της πείνας! Όποιος δεν το έχει μέσα του, δεν πρόκειται ποτέ να καταλάβει», παραδέχεται ο καλλιτέχνης της πείνας. Ο Κάφκα προσπαθεί, ομοίως, να πείσει τον εαυτό του ότι δεν μίλησε ποτέ, ότι δεν υπήρξε ποτέ - πώς μπορούν άλλωστε να μιλούν τα μιαρά έντομα, τα ακατάλληλα για θυσία;

Τον Κάφκα τον καταλαβαίνουμε πολύ αργά και δεν μπορούμε να τον σώσουμε από τον εαυτό του. Αυτό το «εμπόδιο που διαρκώς συρρικνωνόταν» έσβησε από την ίδια ασθένεια που κάνει τα σώματα μη ανθρώπινα. Στην τελευταία σελίδα της Ζοζεφίνα διαβάζουμε: 

 Ίσως λοιπόν να μη στερηθούμε και πολλά. Η Ζοζεφίνα όμως, λυτρωμένη από τα επίγεια βάσανα – βάσανα που η ίδια πάντως νόμισε για μοίρα των εκλεκτών -, θα χαθεί με ικανοποίηση στην κιβωτό των αμέτρητων ηρώων του λαού μας και σύντομα, αφού δεν καταγράφουμε την ιστορία μας, θα βυθιστεί στη λίμνη της λησμονιάς όπως όλοι σαν κι αυτήν.

Στο σανατόριο, λίγο πριν αφήσει εν πλήρει αγνοία την πνευματική του παρακαταθήκη, ο Κάφκα διατυπώνει σε πρόζα την αγωνία του Θανάτου, κάνοντας τόσο νέος το άλμα στην άβυσσο. Μένει εν τέλει, πάντοτε, αναγκασμένος να πεινάει, μη μπορώντας να κάνει διαφορετικά, γιατί, σε αντίθεση με τους πολλούς, δεν βρήκε τη «γεύση που του αρέσει», παρέμεινε δέσμιος της αξεπέραστης δικής του αδυνατότητας για εσωτερική γαλήνη. Η αντιπαραβολή του λιγότερο-από-άνθρωπο καλλιτέχνη της πείνας με έναν νεαρό, υγιή, δυνατό πάνθηρα που τον αντικαθιστά στο κλουβί, δείχνει ξανά την αδυναμία αυτού του ανθρώπου, αυτού του συγγραφέα, αυτής της μαρτυρίας, να βρει μία οικεία γωνιά σε έναν κόσμο που υπήρξε καφκικός πολύ πριν τον γνωρίσει ο ίδιος.

 

 

*Υποψήφιος Διδάκτωρ Φιλοσοφίας και Συγγραφέας