Υπόμνηση και Αμνησία (Πρώτη δημοσίευση στην εφημερίδα "Η Εποχή", 20-21/5/2023, σ.25)

Υπόμνηση και Αμνησία, του Νίκου Νικολέτου

Ζούμε στην εποχή της τεχνολογικής υπόμνησης. Ο κόσμος μας, στον οποίο βρισκόμαστε άμοιροι και ερριμένοι, όπως έγραφε ο Heidegger, είναι ένας κόσμος μνημοτεχνικών αντικειμένων, αντικειμένων στα οποία είναι οντολογικά εγγεγραμμένες οι ανθρώπινες εμπειρίες, συνειδησιακές συσσωματώσεις και οι γνωσιακές κατακτήσεις προηγούμενων ετών. Ένα παρελθόν, που δεν έζησα και το οποίο μου ανήκει, ένα πάντα-ήδη-εκεί. Αυτή η έξωθεν εμού, εξωτερική του Εγώ, μνήμη, η μνήμη που υπερβαίνει τον ατομικό θάνατο του υποκειμένου ονομάσθηκε αντικειμενική  από τον Hegel.

Αυτή η μνήμη γίνεται ολοένα και επικίνδυνη για τις ανθρωπολογικές προϋποθέσεις του γνωσιακού καπιταλισμού. Τα ανθρώπινα υποκείμενα του 21^ου αιώνα βρίσκονται σε κατάσταση διαρκούς αποπροσανατολισμού. Εμείς, τα μόνα όντα στον πλανήτη ικανά να εξωτερικεύουμε τις εμπειρίες και τις γνώσεις μας σε τεχνικά, εξωτερικά αντικείμενα, χάνουμαι σταδιακά αυτή τη γνώση, η οποία γίνεται ξένη, ανοίκεια. Μεταφέρουμε γνωστικές λειτουργίες σε μηχανισμούς και υπηρεσίες τις οποίες δεν ελέγχουμε, και οι οποίες φυσικά μοντελοποιούν αυτές τις λειτουργίες, τις ελέγχουν, και αποτελούν δυνάμει καταστροφείς τους – λόγος που μιλάμε για το κατ’ ουσίαν ξεπέρασμα του ανθρώπου, του ίχνους κάθετί ανθρώπινου.

Η αυτοματοποίηση στη σφαίρα της κοινωνικής ζωής έχει σαν συνέπεια τη γενικευμένη προλεταριοποίηση την οποία περιγράφει υπέροχα ο Bernard Stiegler. Ενώ ο Marx μίλησε για την προλεταριοποίηση στη σφαίρα της παραγωγής, κατά την οποία ο παραγωγός έχασε την γνώση της εργασίας του, η οποία μεταφέρθηκε στη μηχανή, με αποτέλεσμα ο πρώην εργάτης να εκπίπτει στο προλεταριάτο, ο σημερινός καταναλωτής και χρήστης συσκευών έχει απωλέσει πλήρως, όχι απλά τη γνώση της εργασίας, αλλά τη γνώση της ζωής (savoir-vivre), τη γνώση του να ζει καλά, μιας και όλοι επιλέγουμε μέσα από προκατασκευασμένα μοντέλα βίου και ψευδούς ατομίκευσης. Η αυτοματοποίηση οδηγεί σε μία άνευ προηγουμένου χαλάρωση της διανοητικής προσπάθειας, δεδομένου ότι οι δραστηριότητες της καθημερινής ζωής ρουτινοποιούνται και καθίστανται άνευ ενδιαφέροντος για εμπλοκή. Οι δυνατότητες για ατομική ανάπτυξη συρρικνώνονται και ο μόνος δρόμος είναι η μετριότητα της ομοίωσης με το πλήθος.

Για να είμαστε συγκεκριμένοι, αυτό το πέρασμα από τη χειροτεχνία στη μηχανοποιημένη δράση ονομάζεται από τον Marx του Μανιφέστου προλεταριοποίηση και μπορούμε να διευρύνουμε τη χρήση αυτού του ερμηνευτικού σχήματος σε κάθε σφαίρα της κοινωνικής ζωής η οποία υφίσταται τις επιπτώσεις της τεχνικοποίησης της ζωής. Σκεφτείτε, για παράδειγμα, το ρόλο του Διαδικτύου σε αυτή τη διαδικασία την οποία περιγράφουμε σε αδρές γραμμές. Η πανταχού παρούσα προεπιλογή Like επιτρέπει στον παρατηρητή και χρήστη να μην εμπλέκεται ενεργά στην ανάπτυξη και διατύπωση μίας προσωπικής θέσης, ανάπτυξη και διατύπωση που συνιστούν πλευρές ατομίκευσης,  της δυνατότητας για δράση που έλεγε ο Spinoza.

Το Διαδίκτυο των Πραγμάτων (IoT) προβλέπεται, υπό αυτή την έννοια, να διευρύνει έτι περαιτέρω αυτή την προλεταριοποίηση καθώς ακόμα και οι πιο ανιαρές και ασήμαντες δραστηριότητες, όπως ο έλεγχος της θερμοκρασίας στο δωμάτιό μας ή ο φωτισμός θα ρυθμίζονται με την ελάχιστη μετοχή μας. Αυτό το κοινωνιακό περιβάλλον, το πλήρως αυτοματοποιημένο, γεννά έναν ανθρωπολογικό τύπο καταδικασμένο σε παθητικότητα και σε ένα παράδειγμα καθαρής αγοραστικής δύναμης.

Υπό αυτή την έννοια, η γνώση γίνεται πληροφορία. Η γνώση είναι γνώση διότι έχει διάρκεια, μεταδίδεται από γενιά σε γενιά και δεν έχει ανταλλακτική αξία. Αντιθέτως, υπό συνθήκες βιομηχανίας της πληροφορίας, η πληροφορία, την οποία ονομάζουν γνώση, δεν μπορεί να είναι γνώση διότι η ανταλλακτική της αξία καθορίζεται από τη σχέση χρονικής κίνησης και ποσοτικής κατανάλωσης, δηλαδή ορατότητας. Κάτι που δεν κέρδισε τη προσοχή των χρηστών καταδικάζεται σε σιωπή. Ακόμα, πλευρές της ιστορίας, της πραγματικότητας αποκτούν το δικαίωμα ορατότητας, δηλαδή εξωτερικότητας σε γεγονός, μόνο όταν κομίζουν μηνύματα κέρδους στις βιομηχανίες του τύπου και των θεαμάτων.

Κλείνοντας, η τραγική μοίρα του ανθρώπου είναι η διαρκής ανάγκη για αυτοεπινόηση, για επινόηση εαυτού, όπως διδάσκει και ο μύθος του Επιμηθέα. Ο άνθρωπος, ο δίχως πρώτη αρχή και ουσία, γυμνός από κάθε κατηγορία και υπεριστορικό σχήμα κατανόησης και εξήγησης, είναι αναγκασμένος να επινοεί μέσα τα οποία στη συνέχεια επινοούν αυτόν. Ελλείψει μίας α-χρονικής ουσίας η τεχνολογική επέμβαση στο περιβάλλον, ως ιδιότητα του όντος-είδους, δεν μπορεί παρά να τροποποιεί, να επινοεί ξανά και ξανά, το γίγνεσθαι του ανθρώπου. Η τεχνική πρόσθεση δεν προστίθεται στο ανθρώπινο σώμα, έξωθεν, σαν το τίποτα μίας απλής εξωτερικότητας που έγραφε ο Derrida. Αντιθέτως, καθιστά αυτό το σώμα ανθρώπινο.